W 2011 r. nastąpiła aktywizacja organizacji rebelianckich i dżihadystycznych w rejonie południowej części Sahary i Sahelu Afryki Północnej i Zachodniej, co zbiegło się z destabilizacją sytuacji w Libii i dostępem do magazynów uzbrojenia armii libijskiej. Jedną z najgroźniejszych struktur terrorystycznych w tej części kontynentu pozostawała od 2007 r. Tanzim al-Kaida bi Bilad al-Maghrib al-Islami (Organizacja Al-Kaidy w Krajach Islamskiego Maghrebu – OAKIM). W wyniku dezintegracji Mali w 2012 r. OAKIM  i inne organizacje, przy wykorzystaniu rebelii Tuaregów, opanowały całe północne terytorium państwa, w tym główne miasta: Timbuktu i Gao. Konkurujący z OAKIM Tuaregowie z Mouvement national de liberation de l’Azawad – MNLA (Narodowego Ruchu Wyzwolenia Azawad)[1] ogłosili 6 kwietnia 2012 r. utworzenie niepodległego państwa Azawad. Zapowiedzieli, że ich państwo będzie świeckie i demokratyczne. Przeciwko nim zwrócili się jednak ich towarzysze broni, muzułmańscy radykałowie z Ansar Dine (Ansar ad-Din)[2], pod przywództwem Ijada Ag Ghaliego, również Tuarega, wspierani przez OAKIM i Al-Dżama’at at-Tawhid wa al-Dżihad fi Gharbi Ifrikija (Mouvement pour l'unicité et le jihad en Afrique de l'Ouest – MUJAO, Grupę Jedności Boga i Dżihadu w Zachodniej Afryce). Na opanowanych terenach zaprowadzili rygorystyczne porządki, kierując się surową interpretacją szariatu. Organizacje podzieliły wpływy przejmując kontrolę nad poszczególnymi rejonami: OAKIM nad Timbuktu, MUJAO nad Gao, a Ansar Dine nad Kidal.

Ta ostatnia organizacja powstała w październiku lub listopadzie 2011 r., ale wzmożoną aktywność rozpoczęła na początku 2012 r., a więc w okresie największej rywalizacji między nacjonalistycznie i religijnie nastawionymi Tuaregami. Według niektórych opinii utworzenie Ansar Dine było wspólnym pomysłem Ag Ghaliego i Abdel Malika Drukdela – przywódcy OAKIM. Nowa organizacja miała przejąć kontrolę nad północną częścią Mali i w ten sposób odwrócić uwagę międzynarodowej opinii publicznej od Al-Kaidy. Ijad Ag Ghali walczył w powstaniach Tuaregów w latach 1990-1996 i 2006-2009[3]. To pierwsze powstanie sam wywołał, gdy wracając z obozów wojskowych w Libii z grupą podległych mu bojowników zaatakował miasto Menaka. Stanął wówczas na czele MNLA. Był również jednym z przywódców drugiego powstania Tuaregów. Od końca lat 90. stawał się coraz bardziej zaangażowany w sprawy religijne. Był przewodniczącym grupy Tablighi Dżama’at (Stowarzyszenia Krzewienia Wiary) w Kidal. Spędził kilka miesięcy w centrum decyzyjnym tej organizacji w Raiwindzie koło Lahore w Pakistanie. Odbył pielgrzymkę do Mekki. W 2007 r. został doradcą w konsulacie Mali w Dżuddzie w Arabii Saudyjskiej, skąd został wydalony za kontakty z miejscowymi ekstremistami. Przez Francję wrócił do Kidal, gdzie propagował idee wprowadzenia szariatu w Azawad, co było nie było akceptowane przez większość Tuaregów. Wobec odrzucenia jego propozycji integracji MNLA wokół idei salafickiego nurtu islamu, krzewionego przez OAKIM, i jego kandydatury na stanowisko sekretarza generalnego MNLA założył Ansar Dine[4]. Po utworzeniu własnej organizacji Ijad Ag Ghali przyciągnął do niej wielu młodych Tuaregów z MNLA skuszonych lepszym wyposażeniem wojskowym i żołdem. Do organizacji przyłączyli się również niektórzy Tuaregowie służący w armii malijskiej. Wśród nich znajdował się m.in. ppłk. Arune Said, jeden z późniejszych liderów Ansar Dine i najbliższy współpracownik Ag Galiego (zginął w kwietniu 2014 r., w wyniku operacji przeprowadzonej przez siły francuskie). Z organizacją początkowo związany był Omar Uld Hamaha, który zasłynął w bitwie pod Gao stoczonej z MNLA, potem przyłączył się do MUJAO, by ostatecznie na przełomie 2012 i 2013 r. założyć ugrupowanie Ansar asz-Szaria.

 Ansar Dine nie walczyło o ustanowienie niepodległego Azawad, lecz o wprowadzenie szariatu w Mali. Tuarescy islamiści otrzymali wsparcie od OAKIM w bitwach o Aguelhok (w styczniu 2012 r.), Tessalit, Kidal, Gao (marzec 2012) i Timbuktu (kwiecień 2012) oraz przejęli kontrolę nad niektórymi z nich. Grabili też magazyny żywności, plądrowali urzędy i budynki użyteczności publicznej, niszczyli zabytkowe obiekty w Gao i Timbuktu. Po przejęciu rozgłośni radiowych ogłosili nowe, rygorystyczne porządki. Dnia 26 maja 2012 r. MNLA i Ansar Dine ogłosiły połączenie sił w celu utworzenia Islamskiej Republiki Azawad, ale w czerwcu MNLA wycofała się z porozumienia, dystansując się od Ansar Dine i przyjmując wobec niej wrogą pozycję. Doprowadziło to do walk w okolicach Gao. W dniu 27 czerwca miasto zostało zdobyte przez Ansar Dine i MUJAO. Następnego dnia Ansar Dine ogłosiła, że pokonała MNLA, przejęła kontrolę nad wszystkimi miastami północnego Mali i wprowadza szariat na tych terenach, co nie podlega żadnym negocjacjom. Ansar Dine podnosiła także kwestie rozwoju ekonomicznego północy Mali i walki o prawa mieszkających tam ludzi. W listopadzie 2012 r. OAKIM, Ansar Dine i MUJAO podpisały wspólną strategię działania, w której Ag Ghali podkreślił poparcie dla salafickiej ideologii.

Kiedy 10 stycznia 2013 r. wojska rządowe Mali rozpoczęły operację mającą na celu wyparcie ekstremistów z zajmowanych terytoriów (od dnia 11 stycznia wojska malijskie były wspierane z powietrza przez lotnictwo francuskie w ramach operacji „Serwal”, a w dniu 17 stycznia Francuzi rozpoczęli działania lądowe), Ansar Dine przystąpiła do walk. Jednak zarówno to ugrupowanie, jak i OAKIM i MUJAO nie mogły sprostać naporowi sił francuskich i malijskich. W dniu 24 stycznia 2013 r. nastąpił rozłam w Ansar Dine. Z organizacji wystąpiła grupa malijskich bojowników, na czele z Alghabasse Ag Intallą (poprzednio aktywista MNLA i członek Zgromadzenia Narodowego Kidal), którzy utworzyli Mouvement islamique de l’Azawad – MIA (Islamski Ruch Azawad). Jeszcze w tym samym miesiącu MIA wszedł w sojusz z MNLA w Kidal i Léré, przejmując kontrolę nad tymi miastami i deklarując przystąpienie do rozmów pokojowych z rządem. Ugrupowania tuareskie zawiązały również sojusz w Tessalit i In Chalil przy granicy z Algierią. Po wkroczeniu Francuzów w dniu 30 stycznia 2013 do Kidal MIA i MNLA wysłały wspólną delegację do Wagadugu (stolica Burkiny Faso) na negocjacje z przedstawicielami władz malijskich. Przewodniczył jej Ag Intalla, który pod koniec 2012 r. reprezentował ruch islamistyczny podczas podobnych negocjacji, również w Wagadugu.  Do połowy kwietnia 2013 r. całe terytorium Azawad znalazło się pod kontrolą sił malijskich wspieranych przez kontyngent wojsk francuskich, czadyjskich, nigerskich, a także sprzymierzonych bojowników tuareskich. Wojska te przejęły kontrolę nad wszystkimi miastami regionu. W rezultacie dżihadyści zostali wyparci z zajmowanych terenów i ulegli rozproszeniu, ale zapowiedzieli prowadzenie dalszej walki i ataki terrorystyczne. W dniu 19 maja 2013 r. Alghabasse Ag Intalla ogłosił rozwiązanie MIA i przystąpienie do Haut conseil pour l'unité de l'Azawad – HCUA (Wysokiej Rady dla Jedności Azawad), założonej przez jego brata Muhammada Ag Intallę. W lipcu 2014 r. Alghabasse Ag Intalla został sekretarzem generalnym HCUA i stanął na czele 30-osobowej delegacji  Mouvement arabe de l’Azawad – MAA (Arabskiego Ruchu Azawad), MNLA i HCUE podczas negocjacji w Algierze. Po śmierci ojca, Intalli Ag Attahera w grudniu 2014 r., sprawującego funkcję amenokala (władcy) Tuaregów regionu Adrar des Ifoghas, Alghabasse miał szansę przejąć tę funkcję, ale islamistyczna przeszłość mu to uniemożliwiła. Nowym władcą Tuaregów z Adrar des Ifoghas został jego brat. On natomiast dwa lata później zastąpił Bilala Ag Aszerifa na stanowisku przewodniczącego Coordination des mouvements de l'Azawad – CMA (Koordynacji Ruchów Azawadu) utworzonej w październiku 2014 r. przez HCUA, MNLA i MAA. W październiku 2019 r. Alghabasse Ag Intalla wezwał inne ugrupowania do przyłączenia się do CMA.

Inaczej potoczyły się losy członków głównego nurtu Ansar Dine. Został on poważnie osłabiony przez interwencję francuską w 2013 r., ale wzmógł działalność w 2015 i 2016 r. W 2016 r. organizacja ogłosiła atakowanie wojsk malijskich i MINUSMA (United Nations Integrated Stabilization Mission in Mali – Wielowymiarowej Zintegrowanej Misji Stabilizacyjnej w Mali). W lutym 2016 r. przeprowadziła atak rakietowy i samobójczy na bazę MINUSMA w Kidal, w którym zginęło 6 żołnierzy sił pokojowych. W kwietniu tego samego roku uzbrojeni członkowie Ansar Dine uprowadzili trzech pracowników Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. W lipcu zaatakowali bazę wojskową, zabijając 17 żołnierzy i 6 uprowadzając. W dniu 16 sierpnia 2016 r. przeprowadzili dwa ataki na siły francuskie, podkładając ładunki wybuchowe na trasie przejazdu samochodów wojskowych oraz ostrzelali z moździerza bazę wojsk francuskich i MINUSMA w pobliżu Tessalit. W październiku dokonali serii ataków na siły MINUSMA w rejonie Aguelhok, a w następnym miesiącu na wojska francuskie i MINUSMA. W jednym z nich, przeprowadzonym koło Mopti, zginął żołnierz ONZ, a siedmiu innych odniosło rany. Zginęły również dwie osoby cywilne. W marcu 2017 r. Ijad Ag Ghali pojawił się na filmie wraz z przywódcami organizacji: OAKIM strefy Sahelu, Al-Murabitun (Strażnicy) i  Front de libération du Macina (Frontu Wyzwolenia Maciny), którzy ogłosili połączenie sił w jedną organizację – Dżama’at (Jama’at) Nasr al-Islam wa al-Muslimin – JNIM (Grupa Wsparcia Islamu i Muzułmanów). Na jej czele stanął Ag Ghali. Dnia 20 stycznia 2018 r. bojownicy Ansar Dine przeprowadzili atak z użyciem karabinów maszynowych, zamontowanych na pojazdach, na posterunek żołnierzy MINUSMA z Czadu. Doszło do regularnej wymiany ognia. Zginęło co najmniej 8 czadyjskich żołnierzy oraz kilkunastu napastników.

W 2019 r. doszło do eskalacji działań dżihadystów w Mali. W dniu 30 września zaatakowali obóz wojskowy w Bulkessi na południu kraju. Zginęło 40 malijskich żołnierzy, a wielu zostało rannych. Następnego dnia zaatakowany został obóz wojskowy w Mondoro. Zginęło 25 żołnierzy sił rządowych, a 60 zaginęło. Nie wiadomo, czy zostali uprowadzeni czy też przyłączyli się do rebeliantów. Kolejny atak nastąpił w dniu 1 listopada w Indelimane, również na południu Mali. Zginęło 53 żołnierzy. Według posiadanych informacji został on przeprowadzony przez bojowników État islamique dans le Grand Sahara – EIGS (Państwa Islamskiego Wielkiej Sahary). Organizacja ta powstała w połowie maja 2015 r. w wyniku secesji z Al-Murabitun części bojowników na czele z Adnanem Abu Walidem as-Sahrawim, który złożył przysięgę lojalności kalifowi Abu Bakrowi al-Bagdadiemu. Nic zatem dziwnego, że atak ten przypisany został Państwu Islamskiemu (Ad-Dawla al-Islamijja, Islamic State – IS). W dniu 18 listopada zginęło 24 malijskich żołnierzy, a 29 zostało rannych podczas ataku dżihadystów na patrol wojskowy w Tabankort na wschodzie kraju. Według źródeł francuskich, od 2013 do 2019 r. w Mali dżihadyści przeprowadzili ok. 50 ataków terrorystycznych. Niespełna połowa z nich została przypisana poszczególnym organizacjom ekstremistycznym działającym w tym kraju: MUJAO (6), JNIM (4), OAKIM (3), Al-Murabitun (3), MNLA (3), Sultanowi Uld Badiemu[5] (2), EIGS (2), wspólnie OAKIM i Al-Murabitun (2), a tylko 1 Ansar Dine. Świadczy to o dużej autonomii walczących w Mali organizacji. Gdy nie biorą one odpowiedzialności za poszczególne ataki, trudno jest identyfikować ich organizatorów i wykonawców. Z drugiej strony ma to jedynie znaczenie w statystyce, ponieważ ugrupowania te potrafią ze sobą współpracować i przenosić działania w różne rejony Mali i do sąsiednich krajów. Przemoc wciąż eskaluje. Przeniosła się z północy na środkowe, wschodnie i południowe tereny Mali oraz do Nigru i Burkina Faso. Walka dżihadystów połączyła się z konfliktami między poszczególnymi grupami etnicznymi Dogonami i Fulanami w Mali[6] oraz Fulanami i Mossi w Burkina Faso (por. Ansar al-Islam).

Wobec eskalacji przemocy i braku perspektywy pokonania dżihadystów przez siły rządowe, MINUSMA i oddziały francuskie w prowadzonej operacji „Berkhane” („Barchan” – nazwa wydmy sierpowatego kształtu na Saharze), która od 1 sierpnia 2014 r. zastąpiła operację „Serwal”, coraz częściej pojawiają się głosy, aby przystąpić do negocjacji z Ag Ghalim. Proponuje się wykorzystać w nich uznanych przywódców religijnych. Wymienia się tu malijskiego wpływowego imama Mahmuda Dicko z Timbuktu, pełniącego szereg wysokich funkcji religijnych, m.in. w latach 2018-2019 przewodniczył Haut Conseil islamique malien – HCIM (Wysokiej Malijskiej Radzie Islamskiej). Według wielu opinii jest on przeciwnikiem stosowania radykalnych kar orzekanych przez sądy szariackie. Po ataku na hotel Radisson Blu w Bamako, przeprowadzonym 20 listopada 2015 r. przez OAKIM i Al-Murabitun, w którym zginęły 22 osoby, Mahmud Dicko stwierdził, że była to kara za promowanie homoseksualizmu sprowadzonego z Zachodu. Dodał, że dżihadyzm jest dziełem Francji i Zachodu w celu rekolonizacji Mali. W końcu października 2016 r. powiedział, że po ośmiu miesiącach dyskusji otrzymał list od Ijada Ag Ghaliego, w którym poinformował o całkowitym zaprzestaniu ataków, ale w dniu 2 listopada 2016 r. organizacja temu zaprzeczyła. Jednak listopadzie 2019 r. znów pojawiły się sygnały o możliwości nawiązania dialogu z Ijadem Ag Ghalim.

[1] MNLA powstał w październiku 2011 r. z połączenia: Front unifié de l’Azawad – FUA (Zjednoczonego Frontu Azawad), Armée révolutionnaire de libération de l’Azawad – ARLA (Rewolucyjnej Armii Wyzwolenia Azawad), Front islamique arabe de l’Azawad – FIAA (Arabskiego Islamskiego Frontu Azawad), Front populaire de libération de l’Azawad –  FPLA (Ludowego Frontu Wyzwolenia Azawad), Mouvement populaire de l’Azawad – MPA (Ruchu Ludowego Azawad). Na czele tego ostatniego stał Ijad Ag Ghali. W 2006 r. MPA podzielił się na Front populaire pour la libération de l’Azawad – FPLA (Front Ludowy na rzecz Wyzwolenia Azawad) i Mouvement national de l’Azawad – MNA (Ruch Narodowy Azawad). W tym samym roku powstał Alliance démocratique pour le changement – ADC (Sojusz Demokratyczny na rzecz Zmian). 

[2] Organizacji tej nie należy mylić z sufickim ruchem Ansar Dine założonym w 1991 r. przez szajcha Szerifa Usmana Madaniego Haidara. Jest on aktywny w południowej części Mali, w Burkina Faso i na Wybrzeżu Kości Słoniowej.

[3] W 1990 r. Tuaregowie, stanowiąc najuboższą część malijskiego społeczeństwa, wzniecili powstanie z powodów ekonomicznych. Północna część Mali została niemal odcięta od świata. Walki, podczas których wojsko zatruwało studnie, zabijało mieszkańców obozowisk, a rebelianci napadali na konwoje wojskowe i osady rolników, trwały do 1996 r., kiedy to podpisano porozumienie pokojowe. Zakładało ono m.in., że Tuaregowie złożą broń do 1998 r. Jednocześnie rządy Nigru i Mali starały się wcielić byłych buntowników do armii, co powiodło się tylko w Nigrze, i to tylko częściowo. W Mali plan zakończył się kompletnym fiaskiem. Na czele drugiej rebelii, która wybuchła w 2006 r., stał utworzony w maju tego samego roku Alliance démocratique pour le changement – ADC (Sojusz Demokratyczny na rzecz Zmian), który w 2007 r. przekształcił się w Alliance Touareg Niger-Mali pour le changement złożony z byłych bojowników z lat 90.,  skoncentrowanych w południowym regionie gór Adrar des Ifoghas. Na ich czele stanął Ibrahim Ag Bahanga. Chociaż agresja i skuteczność partyzantów zaskoczyły władze, to w Mali nie dochodziło jednak do tak poważnych bitew, jak w Nigrze, gdzie 18 i 22 czerwca 2008 r. rebelianci zdobyli drugie pod względem wielkości w kraju lotnisko w Agadezie, mieście stanowiącym centrum turystyczne. Zaminowali też znaczne obszary w górach Air i szlaki transportowe. Konflikt zniszczył rozwijającą się w regionie turystykę obsługiwaną przede wszystkim przez Francuzów i będącą dla wielu jedynym źródłem utrzymania. Tuarescy „tour operatorzy” i przewodnicy znaleźli się w kłopocie. Z jednej strony byli za swoimi współplemieńcami, z drugiej całkowicie zależni od turystyki i państwowych koncesji zostali zupełnie pozbawieni dochodów. Do mediacji pomiędzy walczącymi w Mali i Nigrze stronami włączyły się Algieria i Libia. Dnia 18 lipca 2008 r. w Bamako podpisano porozumienie pokojowe wynegocjowane przez algierskiego ambasadora w Mali. Na mocy tego traktatu Tuaregowie mieli zrezygnować z domagania się autonomii, a rząd miał zwiększyć inwestycje w zamieszkałych przez nich regionach. Traktat przewidywał też przerwanie działań wojennych, zmniejszenie obecności wojsk rządowych na ziemiach Tuaregów i likwidację rebelianckich baz, rozminowanie zajmowanych przez obie strony obszarów i wymianę jeńców. Do domów mieli też powrócić tuarescy uchodźcy. Do porozumienia nie przystąpił Ibrahim Ag Bahanga, który szukając wsparcia w sponsorującym rozmowy pokojowe Kaddafim, nie uznał mediacji Algierczyków. Bahanga z rodziną znalazł schronienie w Libii, a jego oddziały w dalszym ciągu atakowały posterunki wojskowe. Dopiero w połowie lutego 2009 r., pod wpływem ofensywy armii rządowej, 700 bojowników Alliance Touareg Niger-Mali pour le Changement złożył broń podczas wielkiej uroczystości na lotnisku w Kidal.

[4] Tuaregowie mieli do niego pretensje o uzurpowanie sobie roli do odgrywania lidera wszystkich Tuaregów. Ciążyła na nim opinia podpisania niekorzystnego dla Tuaregów porozumienia z Tamanrasset, które nie zakończyło powstania. Zarzucano mu związki z władzami Algierii, Libii i Mali oraz służbami specjalnymi tego pierwszego państwa. Dla tych krajów wizja niepodległego Azawad była nie do przyjęcia i wiązała się z ruchami separatystycznymi Tuaregów je zamieszkujących.

[5] Sultan Uld Badi pochodzi z arabsko-tuareskiej rodziny. Związany był z różnymi ugrupowaniami działającymi w Mali, Mauretanii, Nigrze i Algierii. W 2013 r. założył własną organizację współpracującą z Ansar Dine, OAKIM, Al-Murabitun i EIGS.

[6]  W dniu 23 marca 2019 r. dogońscy bojownicy z organizacji Dan Na Ambassagu (Łowcy Ufający Bogu) zamordowali ok. 160 mieszkańców wioski Ogossogu, należącej do plemienia Fulanów, w środkowej części Mali. Z kolei w czerwcu tego samego roku prawie 40 osób zginęło, gdy bandyci zaatakowali dwie wioski w regionie Mopti, a 95 osób zmarło po tym, jak uzbrojeni mężczyźni otworzyli ogień i spalili kilka domów w wiosce Dogon.