W XIX wieku, kiedy przewaga militarna, techniczna i naukowa Zachodu nad światem islamu była tak duża, że umożliwiła Europie kolonizację ogromnych terenów na Bliskim Wschodzie, wśród niektórych wyznawców islamu sunnickiego zaczął zyskiwać popularność nowy ruch reformatorski zwany salafizmem, postulujący powrót do pierwotnych źródeł islamu i praktykowania go w najczystszej formie. W tym samym czasie zwolennicy owego nurtu zaczęli dostrzegać wszechobecny marazm w całym świecie islamu. Uważali bowiem, iż to sami muzułmanie ponoszą winę za upadek swej dawnej, wspaniałej cywilizacji, a co za tym idzie, według salafitów islam powinien odzyskać dawną energię, która przyczyni się do odbudowy jego potęgi. Oprócz salafitów, w tym samym czasie wykrystalizował się ruch zakładający, iż świat arabski powinien zacząć czerpać z osiągnięć Zachodu i ulegać stopniowej laicyzacji. Salafici jednak byli temu całkowicie przeciwni. Uznawali, iż jedynym sposobem na odrodzenie dawnej potęgi jest powrót do religii przodków. To właśnie od arabskiego słowa salaf, czyli przodkowie pochodzi nazwa całego ruchu. Według nowej ideologii, pierwsi muzułmanie stanowili niedościgniony wzór, byli bowiem wolni od późniejszej degradacji. Muzułmanie na początku byli w stanie podbijać ogromne terytoria oraz zdobywać wielu nowych zwolenników. Według salafitów swój sukces zawdzięczali temu, iż wyznawana przez nich religia była czysta, a późniejsze systemy prawne i organizacja społeczna doprowadziły do jej zepsucia.

Salafizm a wahhabizm

Wahhabizm powstał mniej więcej sto lat przed salafizmem, czyli w drugiej połowie XVIII wieku. Jego prekursorem był Muhammad ibn Abd al-Wahhab, który głosił najbardziej rygorystyczną formę praktykowania islamu, skupionego na wręcz obsesyjnym jedynobóstwie, odrzucającym jednocześnie wszelkie autorytety religijne islamu, widząc w nich niebezpieczną herezję. Wahhabizm za apostazję lub czczenie świętych mężów przewiduje karę śmierci. Swoją popularność zawdzięcza przede wszystkim sojuszowi między Abd al-Wahhabem i wodzem pewnego poważanego już wówczas plemienia – Muhammadem ibn Saudem, który dostrzegł potencjał w nowej ideologii głoszonej przez beduińskiego kaznodzieję, z którym wyruszył na podbój Arabii. Przymierze to po burzliwej historii doprowadziło do ustanowienia w 1932 roku Królestwa Arabii Saudyjskiej, w której aż po dziś dzień wahhabizm stanowi oficjalną religię państwową. Na początku XX wieku doszło też do połączenia salafizmu z wahhabizmem. Oba te ruchy zaczęły się wzajemnie przenikać. W końcu wahhabizm został uznany za saudyjską odmianę salafizmu. Wojna w Afganistanie przeciwko radzieckiej okupacji w latach 1979-1989, która zjednoczyła muzułmanów pod saudyjskim sztandarem, przyczyniła się do rozpowszechniania salafizmu. Ruch ten w następnych latach zaczął zyskiwać jeszcze więcej zwolenników. Do rozwijającej się ekonomicznie Arabii Saudyjskiej zaczęli przybywać muzułmanie z całego świata, w celu znalezienia zatrudnienia, a sami Saudowie dysponującymi niemal nieograniczonymi środkami finansowymi nie szczędzili pieniędzy na zakładanie organizacji propagujących salafizm. W ciągu zaledwie kilku lat ortodoksyjny ruch rozprzestrzenił się w zaskakująco szybkim tempie.

Ideologia salaficka

Salafici wykorzystują idee krzewione przez ich dalekich przodków przeciwko tradycji przekazywanej przez ich dziadków i rodziców. Można więc uznać, iż jest to ruch dążący do zburzenia tradycyjnego dziedzictwa religijnego. Ruch salaficki stara się zamienić tradycję na powrót do zmitologizowanej, wyidealizowanej przeszłości. Przodkom sprzed kilkudziesięciu pokoleń można bowiem przypisać niemal wszystko. Dla salafitów jest ponadto nie do przyjęcia, iż islam klasyczny mógł uznawać cztery różne szkoły prawne. Według nich prawo powinno opierać się jedynie na Koranie. Fundamentaliści surowo zabraniają praktykowania wszystkiego, co związane z sufizmem, czyli islamskim mistycyzmem stanowiącym w niektórych krajach rdzeń tradycji religijnej. Ostro potępiają też kult świętych, upamiętnianie rocznic oraz wydarzeń z życia Proroka, takie zachowania są według salafitów sprzeczne z monoteizmem. Dla zwolenników owej ideologii każdy, kto się z nią nie identyfikuje, nie powinien być uznawany za muzułmanina. Same pojęcie salafizmu na Zachodzie zwykle automatycznie łączone jest z przemocą i terroryzmem. Interesujące jest jednak to, iż odłam tego ruchu propaguje kwietyzm (brak jakiejkolwiek aktywności politycznej) i zaleca posłuszeństwo wobec każdej władzy. Istnieje jednak wiele grup salafickich, które chwytają za broń. Współczesny dżihadyzm jest bowiem ściśle powiązany z tą ideologią. Większość salafitów nie popiera jednak stosowania przemocy.

Salafizm a islamizm

Dla wielu badaczy termin islamizm oznacza pewne organizacje polityczne, które dążą do przejęcia władzy. Z tej definicji wynika więc jasno, iż między salafizmem a islamizmem nie należy stawiać znaku równości. Nie wyklucza to jednak powiązania ideologii głoszonej przez członków owych partii z myślą salaficką. Islamiści są jednak zafascynowani władzą i obsesyjnie dążą do jej przejęcia, podczas gdy salafici nie przywiązują do tej kwestii wielkiej wagi. Proponują oni jednak przekształcenie współczesnego społeczeństwa na wzór tego z Medyny z okresu proroka Muhammada i jego pierwszych następców. Salafici (wahhabici), będący u władzy w Arabii Saudyjskiej mogą zostać więc wyparci przez bardziej radykalne grupy. Główna opozycja wobec monarchii saudyjskiej pochodzi z łona samego salafizmu. Należy więc wyraźnie podkreślić, iż wszystkie grupy islamskie zdecydowane prowadzić działania wojenne powstały na bazie salafizmu i niezależnie od tego, czy przybiera on naturę kwietystyczną inspiruje do przemocy.